'টাইমছ অভ আছাম'(১৮৯৫-১৯৪৭)ৰ প্ৰতিষ্ঠাপক সম্পাদক আৰু প্ৰকাশক ৰাধানাথ চাংকাকতী(মৃত্যু ১৯২৩)ৰ মনত এখন কাকত উলিওৱাৰ কথা পোনতে ১৮৮০-৮১ চনতে খেলাইছিল আৰু এই ক্ষেত্ৰত তেওঁ বিশেষ উৎসাহ পাইছিল বেংগল আৰ্মিৰ পৰা অৱসৰ গ্ৰহণ কৰি উজনি অসম চৰকাৰৰ সামৰিক আৰু অসামৰিক প্ৰধান চিকিৎসকৰূপে কৰ্মৰত ডাঃ জন বেৰী হোৱাইট(১৮৩৪-১৮৯৬)ৰ পৰা।লক্ষ্মীনাথ ফুকনে লিখা মতে 'অকল মুখৰ কথাৰে উৎসাহ নিদি ডাক্তৰ বেৰী হোৱাইটে আনকি বিলাতৰ পৰা চাংকাকতীলৈ বুলি ৰেল কোম্পানীৰ চীফ ইঞ্জিনীয়াৰৰ ঠিকনাত পঠিয়াই দিছিল সকলো সা-সৰঞ্জামেৰে সৈতে এখন ছপাশাল;পিছে ছপাশালখন চাংকাকতীক নিদি ৰেল কোম্পানীৰ নতুন মেনেজাৰজনে ৰেলৰ টিকট আদি ছপাবৰ কাৰণে লৈ থলে।(পৃঃ৯৫,মহাত্মাৰ পৰা ৰূপকোঁৱৰলৈ)উল্লেখ্য,বেৰী হোৱাইটৰ তৎপৰতাতে ঊনবিংশ শতিকাৰ সত্তৰৰ দশকৰ শেষৰফালে গঠিত হৈছিল 'আসাম ৰেইলৱেজ এণ্ড ট্ৰেডিং কোম্পানী' (চমুকৈ এ আৰ এণ্ড টি কোম্পানী) আৰু ডাঃ হোৱাইট এই কোম্পানীৰ সঞ্চালকো আছিল।চাংকাকতীয়ে এই ঘটনাৰ পিছত ১৮৮১ চনত কলিকতাৰ পৰা ফুলস্কেপ আকাৰৰ কাঠৰ ছপাশাল এখন আনি আমোলপট্টিৰ সৰু খেৰীঘৰ এটাত পাতি সৰু সুৰা ছপাৰ কাম আৰম্ভ কৰিছিল।ফুকনে লিখিছে-দুবছৰমান হওঁতে নৌহওঁতেই এদিন ৰাতি কোনোবাই জুই লগাই দিয়াত ঘৰ আৰু ছপাশাল জুইত জাহ গ'ল ....তথাপি হতাশ নেমানি চাংকাকতীয়ে অ'ৰ ত'ৰ পৰা কিছু টকা যোগাৰ কৰি আগৰ ঠাইতে ডিমাই আকাৰৰ এখন লোহাৰ ছপাশাল পাতিলে(ঐ) ।এই ছপাশালৰ পৰাই ১৮৯৫ চনৰ ৫ জানুৱাৰীৰ পৰা প্ৰকাশ পায় অসমৰ প্ৰথমখন ইংৰাজী ভাষাৰ বাতৰি কাকত(সাপ্তাহিক)।ইপিনে যদিও বেৰী হোৱাইটে চাংকাকতীলৈ পঠিয়াই দিয়া ছপাযন্ত্ৰটো 'ৰেলৰ টিকট ছপাবৰ বাবে' ৰেলৱে কোম্পানিয়ে ৰাখি থৈছিল,ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষৰ পৰা আৰম্ভ কৰি বিংশ শতিকাৰ দ্বিতীয় দশকলৈ এই ছপাশালৰ পৰা ভালেমান পুথি প্ৰকাশ হোৱাৰ খবৰ পোৱা যায়।ঔপনিৱেশিক অসমৰ বেছিভাগ ছপাশাল স্থাপন হোৱাৰ মূলতে আছিল কাকত প্ৰকাশৰ উদ্দেশ্য।ক্ৰমবৰ্ধমান ছপাপুথিৰ চাহিদা পূৰাব পৰাকৈ ছপাযন্ত্ৰৰ সংখ্যা তেতিয়া নাছিল।আৰু এই চাহিদা ভালেখিনি পূৰাইছিল ডিব্ৰুগড়ৰ এ আৰ টি কোম্পানীৰ ছপাশালে।ঊনবিংশ শতিকাৰ একেবাৰে শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে অসমৰ অন্যান্য প্ৰান্তৰ তুলনাত ডিব্ৰুগড়ৰ পৰাই সৰ্বাধিক অসমীয়া কিতাপ ছপা হৈছিল।মন কৰিব পাৰি,গ্ৰন্থ ব্যৱসায়ৰ ক্ষেত্ৰত এই সময়ছোৱাৰ দুগৰাকী সফল প্ৰকাশক আছিল ডিব্ৰুগড়ৰ।তেওঁলোক ক্ৰমে শিৱনাথ ভট্টাচাৰ্য্য(পিছলৈ ভট্টাচাৰ্য্য এজেন্সিৰ প্ৰতিষ্ঠাপক) আৰু নন্দেশ্বৰ চক্ৰৱৰ্তী(১৮৮৫-১৯৬৮,১৯০৫ চনত এজেন্সি কোম্পানীৰ প্ৰতিষ্ঠাপক)।যি হওক,'ডিব্ৰুগড়ৰ বুৰঞ্জী' গ্ৰন্থত ১৮৯৮ চনত ৰেলৱে ছপাশালৰ পৰা প্ৰকাশিত এখন গ্ৰন্থৰ উল্লেখ পোৱা গৈছেঃ১৮৯৮ চনতে ডিব্ৰুগড়ৰ মোহনাঘাটৰ মুহিৰাম দাস নামৰ এজন লেখকে প্ৰথমে হৰি দেউ কানীয়াৰ কথা নামৰ এখন উপন্যাস লিখিছিল।পুথিখনৰ প্ৰকাশকৰ নামৰ ঠাইত লিখা আছে এ আৰ টি কোম্পানীৰ নাম।(পৃঃ২৫৫)অৱশ্যে এ আৰ টি কোম্পানী প্ৰকাশক হোৱাৰ সম্ভাৱনা নাই,মুদ্ৰক হোৱাহে সম্ভৱ।এই একে সময়ৰে বিহুৰাম গোহাঁই(বি আৰ গোহাঁইন)নামৰ চিৰিং চাপৰিৰ লেখক এগৰাকীৰ পদত লিখা 'আই দেউ অচল' নামৰ আমোদজনক পুথিখনৰ শেষৰ পৃষ্ঠাত এ আৰ টি কোম্পানীৰ প্ৰেছত মুদ্ৰিত হোৱাৰ উল্লেখ পোৱা যায়ঃprinted at the A.R.&T Co.Ld Press by D.C.Ghose.ঊনবিংশ শতিকাৰ শেষ আৰু বিংশ শতিকাৰ আৰম্ভণিতে এই ছপাখানাত ছপা হোৱা আন গ্ৰন্থকেইখনমান হ'লঃৰঙ্গলাল দাসৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত ৰঙ্গ ও ধেমালি(১৮৯৯,পৃষ্ঠাসংখ্যা ২২),ভেকুলী বিয়া(প্ৰকাশৰ চন,লেখক আৰু প্ৰকাশকৰ নাম নাই,মুঠ পৃষ্ঠাসংখ্যা ১৪),এজেন্সি কোম্পানীৰ দ্বাৰা প্ৰকাশিত 'শিপিনী কীৰ্ত্তন'(লিখোঁতা শ্ৰীবিনন্দ ৰাম গগৈ,১৯০৭,মুঠ পৃষ্ঠাসংখ্যা ২৩), 'বাৰভণী বিষালী মন্ত্ৰ'(১৯০৭,পৃষ্ঠাসংখ্যা ৩৬),ডাক চৰিত্ৰ(১৯০৭,মুঠ পৃষ্ঠাসংখ্যা ৩১)আৰু উদ্ধৱ সংবাদ ও কুকুৰ চৰিত,কাক চৰিত ও দিকভণিতা(১৯০৭,শ্ৰীবিষ্ণুৰাম দাসৰদ্বাৰা সংগৃহীত,মুঠ পৃষ্ঠাসংখ্যা ৭১)।ইয়াৰে ১৮৯৯ চনত প্ৰকাশিত 'ৰঙ্গ ও ধেমালী'ৰ বকলাপিঠিত 'গোপীৰ বস্ত্ৰহৰণ' নামৰ কোনো পুথিৰ বিজ্ঞাপনো প্ৰকাশ হৈছে এনেদৰেঃ'
'নুতন পুথি!নুতন পুথি!!নুতন পুথি!!!'
গোপীৰ বস্ত্ৰ হৰণ
শ্ৰীকৃষ্ণয় গোপীসকলেৰে কেনেকৈ কেলি কৰিছিল আৰু বস্ত্ৰ কি উপায়েৰে হৰণ কৰিলে সকলো ভালকৈ লিখা হৈছে।এবাৰ পঢ়িলে জানিব পাৰিব।
শ্ৰীদি দুৱৰা এণ্ড কোং
ডিব্ৰুগৰ।
বিজ্ঞাপনটিত 'নুতন পুথি' আৰু 'গোপীৰ বস্ত্ৰ হৰণ'ৰ মাজত ৰেলগাড়ীৰ ছবি এখনো দিয়া হৈছে।হয়তো পঢ়ুৱৈক আকৰ্ষণ কৰিবৰ বাবেই এই ব্যৱস্থা।দি দুৱৰা বা দিবাকৰ দুৱৰাই ১৯০৩ চনত প্ৰকাশ কৰা 'থুপৰি চৰিত' নামে এখন ১৭ পৃষ্ঠাৰ পদপুথি পোৱা গৈছে।অৱশ্যে এই সৰু পুথিখন কলিকতাৰ সাম্য প্ৰেছত ছপাই আনিছিল।এই পুথিখনৰ বকলাপিঠিতো দি দুৱৰাই ছখন কিতাপৰ জাননী দিছে।লগতে লিখিছে-মোৰ ওচৰত তলত লিখা পুথিবিলাক পাব।এজেণ্ট হবৰ ইচ্ছা থাকিলে মোলৈ লিখিলেই সকলো জানিব পাৰিব।কিতাপকেইকখন হৈছেঃবড় বেজালী(মাজ আৰু শেহ চোৱা),গোপিনী কিৰ্তন,লক্ষণ চৰিত,থুপৰি চৰিত,গোপীৰ বস্ত্ৰহৰণ আৰু জুমকী।
আনহাতে প্ৰকাশৰ চন নথকা 'ভেকুলীৰ বিয়া'ৰ বকলাপিঠিত 'ৰঙ্গ ও ধেমালী'ৰ প্ৰকাশক ৰঙ্গলাল দাসে কিতাপৰ জাননী এখন দিছে।গুৱাহাটীৰ কামাখ্যা পুস্তকালয়ৰ কালীৰাম বৰুৱাৰ পিছতেই ডিব্ৰুগড়ৰ ৰঙ্গলাল দাসৰ এই বিজ্ঞাপনটি ঊনবিংশ শতিকাৰ একেবাৰে শেষৰ অসমীয়া গ্ৰন্থৰ ইতিহাসৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ বুলিব পাৰি।মুঠ দহখন গ্ৰন্থৰ কথা বিজ্ঞাপনটিত আছেঃজুমকি,হৰিনাম সত্য,তিৰোতাৰ লক্ষণ চৰিত,তিৰী-পাঠ,হৰ মোহন,প্ৰসঙ্গীয়া কীৰ্তন(যন্ত্ৰস্থ),গোপিনী কীৰ্তন,ওভোতা গুকৰতি পুথি,যদুমণি(জিৰণী পুথি),গোপীৰ বস্ত্ৰ হৰণ।এইধৰণৰ গ্ৰন্থৰ বজাৰ-চাহিদাৰ প্ৰতি লক্ষ্য কৰিয়েই হয়তো বাঙালী সম্প্ৰদায়ৰ দাসে এই পুথিসমূহ ছপাই উলিয়াইছিল।দিবাকৰ দুৱৰা আৰু ৰঙ্গলাল দাসৰ বেছিভাগ পুথি এ আৰ টি কোম্পানীৰ প্ৰেছতেই ছপা হোৱাটো সম্ভৱ।আনহাতে ডিব্ৰুগড়ৰ দুগৰাকী সফল গ্ৰন্থ ব্যৱসায়ী ক্ৰমে শিৱনাথ ভট্টাচাৰ্য্য আৰু নন্দেশ্বৰ চক্ৰবৰ্ত্তীৰ ভিতৰত নন্দেশ্বৰ চক্ৰবৰ্ত্তীয়ে ১৯০৭ চনত নিজাববীয়াকৈ ছপাযন্ত্ৰ(গৌৰীশংকৰ যন্ত্ৰ) অনাৰ আগলৈকে এ আৰ টি কোম্পানীৰ প্ৰেছতেই প্ৰায় সকলো কিতাপ ছপাই আনিছিল।'কৰ্মযোগী নন্দেশ্বৰ চক্ৰৱৰ্তী'(১৯৭৫) গ্ৰন্থৰ লেখক শ্ৰীনন্দ গোস্বামীয়ে লিখিছে-আনৰ কিতাপ আনি বিক্ৰি কৰাৰ উপৰিও নিজে(চক্ৰৱৰ্তীয়ে) ভালেখিনি কিতাপ ছপা কৰি উলিয়ালে।প্ৰথমে তেখেতে এ-আৰ-এণ্ড টি কোম্পানীৰ প্ৰেছত কিতাপ ছপাই আনিছিল।(পৃঃ১৮)১৯০৭ চনত চক্ৰৱৰ্তীৰ কবিতাপুথি 'কবিতা পাঠ' এই প্ৰেছতেই ছপাই আনিছিল।(ঐ)একেটা চনতে প্ৰকাশিত বিনন্দ ৰাম গগৈৰ 'শিপিনী কীৰ্তন'ৰ বকলাপিঠিত দিয়া এজেন্সি কোম্পানীৰ ৩৮ খন কিতাপৰ জাননী প্ৰকাশ হৈছে।একেটা চনৰে 'উদ্ধৱ সম্বাদ'ৰ বকলাপিঠিতো ৪৩ খন কিতাপৰ বিজ্ঞাপন প্ৰকাশ হৈছে।এই কিতাপসমূহ হৈছে-কান খোৱা,স্যমন্ত হৰণ,লীলামালা,ভীমচৰিত,লক্ষ্মী চৰিত্ৰ,ধৰ্ম্ম সংবাদ,ৰাধাহৰণ,অশোক চৰিত্ৰ,গুপ্তমনি,বহুৱা চৰিত্ৰ,প্ৰেম কুঁহি,সিপিনী কীৰ্ত্ত্ন,বিলাহী বেজিনী,অসমীয়া ভক্তিতত্ত্ব,সীতাৰ বনবাস,অনাদি পাতন,বিষালি মন্ত্ৰ,হুচৰী কীৰ্ত্তন,হাচতি কীৰ্ত্তন,ফুল কোঁৱৰ,মনিকোৱৰ,দৈবকোষ,পাৰ্ব্বতী চৰিত্ৰ,লাও ফলা,উদ্যোগ পৰ্ব,অগ্নি পুৰাণ,বৰকৰতি,গু কৰতি,বৰগীত,ভটিমা,গুণমালা,বৰগীত ভটিমা গুণমালা(একত্ৰে),পাতালি কাণ্ড ৰামায়ণ,কুলাচল বধ পকাবন্ধা,সপ্তকাণ্ড ৰামায়ণ অসমীয়া,সচিত্ৰ বৃহৎ মহাভাৰত,সচিত্ৰ কীৰ্ত্তন ঘোষা পকাবন্ধা,দশম স্কন্ধ ভাগৱত,পদ্মপুৰাণ,অসমীয়া পদ্যগীতা,অসমীয়া পদ্যগীতা পকাবন্ধা,মহীৰাবণ বধ,সিন্ধুৰা পৰ্ব্ব,সিন্ধুৰা পৰ্ব্ব পকাবন্ধা,নামঘোষা ইত্যাদি।যিহেতু নন্দেশ্বৰ চক্ৰৱৰ্তীয়ে নিজাকৈ প্ৰেছ অনাৰ আগেয়ে এইসমূহ গ্ৰন্থ প্ৰকাশিত,ইয়াৰে প্ৰায়সমূহ গ্ৰন্থই এ আৰ টি কোম্পানীৰ প্ৰেছত ছপোৱা সম্ভৱ।
অসমকেশৰী অম্বিকাগিৰী ৰায়চৌধুৰী(১৮৮৫-১৯৬৭)ৰ প্ৰথম কাব্যপুথি 'তুমি'(১৯১৬)ও এই যন্ত্ৰতেই ছপা কৰাৰ কথা লেখকে কৈছে-ঁডাঃউমেশ দাস আৰু সংগীত সহবন্ধু ঁকীৰ্ত্তিনাথ শৰ্মাৰ কিছু অৰ্থ-সাহায্য আৰু মই ঘৰুৱা শিক্ষকতা কৰি,গান শিকাই পোৱা ধনেৰে ইং ১৯১৬ চনত ডিব্ৰুগড়ৰ ৰেলৱে প্ৰেছত পোন প্ৰথমতে 'তুমি'খন একহেজাৰ ছপা কৰাওঁ।ছপাত প্ৰকাশ হৈ ৰাইজৰ আগত ওলোৱা কবিতা বা কাব্যপুথি এয়ে মোৰ প্ৰথম।(পৃঃ৪০,মোৰ জীৱন ধুমুহাৰ এছাটি)কুৰি শতিকাৰ প্ৰথম দশকৰ শেষৰ ফালে (১৯০৯)প্ৰকাশিত গুৰুত্বপূৰ্ণ আলোচনী 'আসাম বান্ধৱ' এ আৰ টি কোম্পানীৰ প্ৰেছতেই ছপা হৈছিল।উল্লেখযোগ্য,প্ৰথমে তেজপুৰৰ 'বান্ধৱ সমিতি'ৰ পৰা তাৰানাথ চক্ৰৱৰ্তীৰ সম্পাদনাত 'আসাম বান্ধৱ' প্ৰকাশ হৈছিল।চাৰিটা সংখ্যা তেজপুৰৰ পৰা ওলোৱাৰ পিছত পৰৱৰ্তী সংখ্যাবোৰ ডিব্ৰুগড়ৰ পৰা প্ৰকাশ হ'বলৈ ধৰে।ডিব্ৰুগড়ৰ পৰা প্ৰকাশিত 'বান্ধৱ'ৰ উদ্দেশ্যও বেলেগ হৈ পৰে আৰু এইবাৰ পৃষ্ঠপোষকতা কৰে ডাঃ হৰিকৃষ্ণ দাস,কালিৰাম মেধি,ভাৰত চন্দ্ৰ দাস,গঙ্গাৰাম চৌধুৰী আদি নামনি অসমৰ বুদ্ধিজীৱীসকলে।আলোচনীখনৰ ১৯১৫ অৰ পৰা ১৯১৭ চনৰ সহকাৰী সম্পাদক অম্বিকাগিৰী ৰায়চৌধুৰীয়ে জনোৱা মতে 'আসাম বান্ধৱ' এ আৰ এণ্ড কোম্পানীৰ প্ৰেছতেই ছপোৱা হৈছিল--ডিব্ৰুগড়ত ৰেলৱে প্ৰেছ আছে।তাতে 'আসাম বান্ধৱ' ছপায়।(পৃঃ৬০,ঐ)(আজিৰ 'দৈনিক অসম'ত প্ৰকাশিত
